Zmiany w postępowaniu cywilnym

Nowe regulacje wprowadzone 5 września 2019 roku znacząco zmieniły przepisy dotyczące postępowań cywilnych. Osoby, które właśnie rozpoczynają procesy cywilne, powinny zapoznać się szczegółowo z modyfikacjami prawa, aby nowe procedury i zasady nie były dla nich zaskoczeniem. Natomiast reprezentanci prawni, w tym adwokaci, powinni uświadamiać klientom, jak nowe regulacje wpłyną na ich sprawy.

Nadużycie prawa procesowego

Wśród wyżej wskazanych zmian można przytoczyć klauzulę nadużycia prawa procesowego, która została wprowadzona do tytułu wstępnego. Przepisy ogólne przez dodanie art. 41 k.p.c., nakładają na strony i uczestników postępowania obowiązek dokonywania czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami (art. 3 k.p.c.). Usytuowanie tej klauzuli we wskazanym miejscu prowadzi do dwóch wniosków:

dotyczy ona wprost wszystkich rodzajów postępowań cywilnych, do których mają zastosowanie przepisy kodeksu postępowania cywilnego;
według ustawodawcy nadużycia prawa procesowego nie należy utożsamiać z działaniem sprzecznym z dobrymi obyczajami.

Na klauzulę nadużycia prawa procesowego można się powołać, gdy strona lub uczestnik postępowania będę co prawda korzystać z uprawnienia przewidzianego w przepisach prawa, ale będą to czynić niezgodnie z celem, dla którego je ustanowiono. Z nadużyciem prawa procesowego możemy zatem mieć do czynienia między innymi, gdy strona wnosi zażalenia na postanowienia niezaskarżalne, a następnie skarży postanowienia o odrzuceniu zażalenia. Dotyczyć to będzie także tych sytuacji, gdy strona składa bezzasadne wnioski o wyłączenie sędziego, o zwolnienie od kosztów sądowych, o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, o sprostowanie lub wykładnię orzeczenia. Ustawodawca, aby zapobiec nadużyciom prawa procesowego wprowadził dwojakiego rodzaju „sankcje”:

możliwość pozostawienia pisma bez rozpoznania oraz
możliwość zastosowania wobec strony nadużywającej prawa środków wskazanych w art. 226[2] § 2 k.p.c., jak np. grzywny czy wydania stosownego rozstrzygnięcia o kosztach postępowania lub odsetkach.

Pozostawienia pisma bez rozpoznania

W ustawie zmieniającej ustawodawca wprowadził nowy sposób „załatwienia sprawy”, tj. pozostawienie pisma bez rozpoznania. Nie wymaga on od sądu podejmowania żadnych czynności, z wyjątkiem zawiadomienia wnoszącego pismo przez przewodniczącego o pozostawieniu pisma bez rozpoznania przy złożeniu pierwszego pisma. Taka sytuacja może mieć miejsce tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi i nie podlega zaskarżeniu. Ustawodawca wprowadził taki sposób załatwienia sprawy w wypadku złożenia:

niedopuszczalnego wniosku o wyłączenie sędziego (art. 53[1] k.p.c.);
niedopuszczalnego wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu (art. 117[2] § 2 k.p.c.);
niedopuszczalnego wniosku o sprostowanie orzeczenia (art. 350[1] k.p.c.).

Utrwalanie przebiegu posiedzenia lub innych czynności sądowych

Regulacja dotycząca utrwalania przebiegu posiedzenia lub innych czynności sądowych została wprowadzona do tytułu wstępnego i zastąpiła art. 162[1] k.p.c., który został uchylony ustawą zmieniającą. Dodany w tej części kodeksu postępowania cywilnego przepis ma zastosowanie wprost do wszystkich rodzajów postępowań cywilnych uregulowanych w kodeksie postępowania cywilnego, w tym do postępowania egzekucyjnego, co może wywoływać wątpliwości w kontekście art. 809[1] k.p.c. Utrwalenie przebiegu posiedzenia lub innych czynności sądowych za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk nie wymaga już zgody sądu, odbywa się ono co do zasady bez zezwolenia sądu. Strona lub uczestnik utrwalający przebieg posiedzenia lub innej czynności sądowej ma obowiązek uprzedzić sąd o zamiarze utrwalenia.

Sąd będzie mógł zakazać utrwalenia, jeżeli posiedzenie lub jego część odbywa się przy drzwiach zamkniętych lub sprzeciwia się temu wzgląd na prawidłowość postępowania. Zastosowanie tego przepisu zostało przez ustawodawcę wyłączone na mocy art. 205[8] § 1 k.p.c. w części posiedzenia przygotowawczego obejmującej próbę ugodowego rozwiązania sporu. Ponadto w komentowanym przepisie ustawodawca posługuje się terminem „czynności sądowe”, co kierując się założeniem o racjonalnym działaniu ustawodawcy, pozwala postawić tezę, że strona może utrwalić tylko czynność sądową.

Właściwość sądu

Liczne zmiany zostały wprowadzone w zakresie przepisów o właściwości sądu. Zmieniono treść art. 17 pkt 4[2], 18 § 2, 25 § 1, 31, 34, 38, 44, 45, 47 i 47[1]k.p.c. oraz dodano art. 35[1], 37[2], 44[1], 44[2]k.p.c. Warto w tym miejscu wskazać przynajmniej te najistotniejsze zmiany. Otóż:

sąd w celu sprawdzenia wartości przedmiotu sporu może zarządzić dochodzenie (art. 25 § 1 k.p.c.);
przepisy o właściwości przemiennej zostały wyłączone w sprawach przeciwko konsumentom (art. 31 § 2 k.p.c.);
na potrzeby właściwości sądu ustalanej według miejsca wykonania umowy zdefiniowano miejsce wykonania umowy, które należy wiązać z miejscem spełnienia świadczenia charakterystycznego dla umów danego rodzaju, a nie jak dotychczas z miejscem wykonania zobowiązania ustalanym według prawa materialnego (art. 34 § 2 k.p.c.);
dodano właściwość miejscową przemienną dla powództw o ochronę dóbr osobistych naruszonych przy wykorzystaniu środków masowego przekazu (art. 35[1] k.p.c.), a także dla powództw o roszczenia wynikające z czynności bankowej przeciwko bankowi, innej jednostce organizacyjnej uprawnionej do wykonywania czynności bankowych lub ich następcom (art. 37[2] k.p.c.);
w art. 38 k.p.c. dodano roszczenia wynikające z art. 231 k.c., a także 224-228 i 230 k.c., o ile są związane z nieruchomością, a także umożliwiono stronom wystąpienie ze zgodnym wnioskiem o przekazanie sprawy do innego równorzędnego sądu, jeżeli przemawiają za tym względy celowości;
wprowadzono możliwość przekazania sprawy przez Sąd Najwyższy do rozpoznania innemu równorzędnemu sądowi z sądem występującym w wypadku, gdy wymaga tego wzgląd na dobro wymiaru sprawiedliwości (art. 44[1] k.p.c.), a także uregulowano właściwość sądu w wypadku, gdy stroną jest Skarb Państwa, zaś państwową jednostką organizacyjną, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie – sąd (art. 44[2]k.p.c.).

Odsetki od kosztów procesu

Na podstawie art. 98 § 1[1] k.p.c. sąd, zasądzając koszty procesu, powinien zasądzić je wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego. Odsetki zasądza się za czas od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, którym je zasądzono do dnia zapłaty. Jeżeli orzeczenie to jest prawomocne z chwilą wydania, odsetki należą się za czas po upływie tygodnia od dnia jego ogłoszenia do dnia zapłaty. Jeżeli natomiast orzeczenie takie podlega doręczeniu z urzędu – za czas po upływie tygodnia od dnia jego doręczenia zobowiązanemu do dnia zapłaty.

Odsetki są zasądzane na rzecz strony, a nie pełnomocnika, podobnie zresztą jak koszty procesu. To oznacza, że w wypadku, gdy pełnomocnik otrzyma wynagrodzenie z góry strona, którą reprezentował otrzyma od drugiej strony procesu zwrot zasądzonych kosztów zastępstwa procesowego w wysokości ustalonej na podstawie obowiązujących przepisów prawa wraz z odsetkami.

Jeżeli zaś pełnomocnik umówił się ze stroną na zapłatę wynagrodzenie z dołu, odsetki zasądzone przez sąd od tego wynagrodzenia będą mu się należały tylko wtedy, gdy tak strony postanowią w łączącej je umowie. Z kolei na podstawie art. 98 § 1[2]k.p.c. sąd może przyznać stronie odsetki ustawowe za opóźnienie od kwoty równiej wydatkowi za czas od dnia jego poniesienia przez stronę do dnia zapłaty przy spełnieniu łącznie następujących przesłanek:

w szczególnie uzasadnionym przypadku;
na wniosek strony, która poniosła wydatek w toku procesu i wydatek ten był szczególnie wysoki.

Redakcja tego przepisu, w którym ustawodawca w jednym zdaniu używa dwa razy słowa „szczególnie”, nie jest prawidłowa i może wywoływać uzasadnione wątpliwości. Dodatkowo, co oczywiste, wprowadzona ustawą zmieniającą, zmiana, może doprowadzić do znacznego wzrostu kosztów procesu. Warto przy tym wspomnieć, że w wypadku, gdy sąd stwierdzi nadużycie prawa procesowego przez stronę, może w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie na wniosek strony przeciwnej podwyższyć stopę odsetek zasądzonych od strony, której nadużycie spowodowało zwłokę w rozpoznaniu sprawy (art. 226[2] § 2 pkt 3 b k.p.c.).

Oddalenie powództwa na podstawie art. 191[1] k.p.c.

Na podstawie art. 191[1] k.p.c. sąd będzie uprawniony do oddalenia powództwa na posiedzeniu niejawnym, jeżeli z treści pozwu i załączników oraz okoliczności dotyczących sprawy, a także faktów, o których mowa w art. 228, wynika oczywista bezzasadność powództwa. Zwrot „oczywista bezzasadność powództwa” jest zwrotem nieostrym, pozostawiającym w istocie uznaniu sądu rozstrzygnięcie tej kwestii. W wielu sprawach powód może nie posiadać dowodów z dokumentów i jako dowody wskazać np. zeznania świadków. Jak w takiej sytuacji, sąd będzie w stanie ocenić „oczywistą bezzasadność powództwa”, czy takie powództwo będzie z góry skazane na oddalenie?

Poza tym komentowany przepis może wywoływać w potencjalnych powodach lęk przez zastosowaniem przez sąd art. 191[1] k.p.c. Niejasność przepisów i potencjalne ryzyko wymusza niejako korzystanie przez powodów z pomocy adwokata. Tylko profesjonalny prawnik będzie w stanie wesprzeć w przygotowaniu materiału dowodowego, minimalizując możliwość oddalenia powództwa przez sąd.

Ponadto może wywoływać wątpliwość, o jakie „okoliczności dotyczące sprawy” chodzi w komentowanym przepisie, skoro sąd dysponuje pozwem oraz załącznikami i nie doręcza pozwu osobie wskazanej jako pozwany ani nie rozpoznaje wniosków złożonych wraz z pozwem (art. 191[1] § 3 k.p.c.).

Kolejne wątpliwości należy zgłosić do treści § 2 art. 191[1] k.p.c., który uprawnia sąd do pominięcia czynności, które miałyby być oczywiście niecelowe, jak np. wezwanie do usunięcia braków formalnych, przekazanie sprawy. Interpretacja jest niejasna i mogą pojawić się wątpliwości o to, czy sąd będzie mógł oddalić powództwo jako oczywiście bezzasadne także wtedy, gdy pozew nie został podpisany przez wnoszącego. Jeżeli zaś sprawa została wniesiona do sądu niewłaściwego i niewłaściwość ta prowadzi do nieważności postępowania, to czy w takim wypadku przekazanie sprawy do sądu właściwego należy uznać za niecelowe, skoro pozew jest oczywiście bezzasadny.

Sąd może oddalić na komentowanej podstawie prawnej powództwo także wtedy, gdy pozew nie został opłacony. Oddalając powództwo, sąd wydaje wyrok, który uzasadnia z urzędu na piśmie i doręcza tylko powodowi. Powód ma prawo zaskarżyć ten wyrok apelacją, co do której ustawodawca wprowadził pewne uproszczenia, o ile dotyczy ona wyroku wydanego na podstawie art. 191[1] k.p.c. (zob. art. 393[1] k.p.c.). W sprawach, w których sąd wydał wyrok na podstawie art. 191[1] k.p.c., skarga kasacyjna jest niedopuszczalna. W wypadku jej wniesienia, pozostawia się ją w aktach sprawy bez żadnych dalszych czynności. Uzupełnieniem tej regulacji prawnej jest dodany art. 14 a ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, według którego w sprawie, w której powództwo oddalono na podstawie art. 191[1] k.p.c. powoda nie obciąża się kosztami sądowymi. Jeżeli jednak apelację oddalono na podstawie art. 191[1] k.p.c., sąd drugiej instancji obciąży powoda opłatą podstawową od pozwu i od apelacji.

Organizacja posiedzeń

Ustawodawca wprowadził nową regulację prawną: Rozdział 2a Organizacja postępowania, art. 205[1] – 205[12] k.p.c. W ramach tej regulacji wprowadzono m.in.:

obligatoryjne wezwanie przez przewodniczącego do złożenia odpowiedzi na pozew;
posiedzenia przygotowawcze (art. 205[4]–205[8]k.p.c.);
posiedzenia takiego nie wyznacza się co do zasady w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym (art. 505[2] k.p.c.);
plan rozprawy, który zawiera rozstrzygnięcia co do wniosków dowodowych stron, zastępując w tym zakresie postanowienie dowodowe, może zawierać m.in. kolejność i termin przeprowadzania dowodów, a także termin zamknięcia rozprawy lub ogłoszenia wyroku (art. 205[9] k.p.c.).

Jeżeli plan rozprawy stanie się nieaktualny, sąd może go zmienić, po wysłuchaniu stron. Sprzeciw jednej ze stron, czyni koniecznym przeprowadzenie kolejnego posiedzenia przygotowawczego (art. 205[11] k.p.c.). Wskazana regulacja, choć z punktu widzenia celu jej wprowadzenia wydaje się trafna, to jednak patrząc na proces od strony praktycznej, trudno się oprzeć wrażeniu, że będzie ona bardzo trudna do realizacji. Dotyczy to zwłaszcza różnych sytuacji życiowych, jak np. choroba sędziego lub świadka, ale także możliwości do nadużyć, jakie stwarza komentowana regulacja prawna.

Pouczenie o prawdopodobnym wyniku sprawy i podstawa prawa żądania

Na podstawie nowelizacji ustawodawca dodał art. 156[1] i 156[2] k.p.c. Według pierwszego z wymienionych przepisów w miarę potrzeby na posiedzeniu przewodniczący może pouczyć strony o prawdopodobnym wyniku sprawy w świetle zgłoszonych do tej chwili twierdzeń i dowodów. Rozwiązanie takie należy uznać za dyskusyjne. Pouczenie takie może bowiem stanowić swoisty rodzaj „presji” zwłaszcza na stronę działającą bez profesjonalnego pełnomocnika, która nie będzie w stanie ocenić prawidłowości pouczenia sądu i działając pod wpływem tego pouczenia podejmie działania zmierzające, np. do cofnięcia pozwu, jeśli z treści pouczenia wynika prawdopodobieństwo oddalenia powództwa.

Z kolei dodanie drugiego z komentowanych przepisów, nakładającego na sąd obowiązek uprzedzenia stron o możliwości rozstrzygnięcia sprawy na innej podstawie niż wskazana w żądaniu lub we wniosku, należy ocenić pozytywnie. Ustawodawca w ten sposób rozstrzyga toczący się w orzecznictwie sądowym oraz literaturze przedmiotu spór co do konieczności uprzedzenia stron o planowanej zmianie przez sąd podstawy prawnej rozstrzygnięcia oraz skutkach prawnych braku tego pouczenia. Ponadto na podstawie art. 205[3] § 4 k.p.c. przewodniczący może zobowiązać stronę zastępowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej do wskazania podstaw prawnych jej żądań i wniosków. Poza tym na posiedzeniu przygotowawczym przewodniczący powinien wyjaśnić ze stronami m.in. ich stanowiska w zakresie prawnych aspektów sporu (art. 205[6] § 1 k.p.c.).

Wysłuchanie stron lub innych osób oraz postępowanie dowodowe

W dodanym art. 226[1] k.p.c. ustawodawca dopuszcza, stosownie do okoliczności, wysłuchanie stron lub innych osób nie tylko ustnie na posiedzeniu, ale także na piśmie lub za pomocą środków porozumiewania się na odległość, o ile dają one pewność co do osoby składającej oświadczenie. Jeżeli zaś chodzi o najważniejsze zmiany w zakresie postępowania dowodowego, należy do nich zaliczyć:

poszerzenie katalogu faktów niewymagających dowodu o fakty, o których informacja jest powszechnie dostępna (art. 228 § 2 k.p.c.);
zmiana wymogów dotyczących wniosku dowodowego (art. 235[1] k.p.c.);
stworzenie katalogu podstaw do pominięcia dowodu (art. 235[2] k.p.c.);
nałożenie na stronę wnoszącą o wezwanie na rozprawę świadka, biegłego lub innej osoby, obowiązku dołożenia starań, by osoba ta stawiła się w wyznaczonym miejscu i czasie (art. 242[1] k.p.c., nie wprowadzono jednak sankcji za niedochowanie tej powinności);
zniesienie wymogu wydania postanowienia co do dokumentów znajdujących się w aktach o zaliczeniu je w poczet dowodów, sąd będzie zmuszony do wydania postanowienia tylko wtedy, gdy będzie pomijać dowód z takiego dokumentu (art. 243[1] k.p.c.);
możliwość odebrania od świadka zeznań na piśmie, jeśli sąd tak postanowi (art. 271[1] k.p.c.); możliwość przesłuchania świadka z udziałem biegłego lekarza lub psychologa, jeżeli sąd poweźmie wątpliwości co do zdolności spostrzegania lub komunikowania spostrzeżeń (art. 272[1] k.p.c.);
możliwość dopuszczenia dowodu z opinii biegłego sporządzonej na zlecenie organu władzy publicznej w innym postępowaniu przewidzianym ustawą (art. 278[1] k.p.c.).

Pomimo tak licznych zmian w postępowaniu dowodowym, nadal ustawodawca nie uregulował statusu i praw konkubentów/partnerów przesłuchiwanych w charakterze świadków oraz dowodów uzyskanych w sposób sprzeczny z prawem.

Postępowanie w sprawach gospodarczych

Ustawą zmieniającą ustawodawca przywrócił postępowanie odrębne prowadzone w sprawach gospodarczych podlegających rozpoznaniu w procesie (dział II a Postępowanie w sprawach gospodarczych, art. 458[1] – 458[13] k.p.c.), co należy ocenić krytycznie. Do najważniejszych zmian dotyczących tego postępowania należy zaliczyć:

zdefiniowanie w art. 458[2] k.p.c. spraw gospodarczych;
obowiązek wskazania przez strony adresu poczty elektronicznej albo oświadczenia o nieposiadaniu takiego adresu (art. 458[3] k.p.c.);
obowiązek pouczeń z określeniem skutków procesowych ich braku w postaci nieważności postępowania (art. 458[4] k.p.c.);
obowiązek powołania przez powoda wszystkich twierdzeń i dowodów w pozwie, a pozwanego w odpowiedzi na pozew (art. 458[5] k.p.c.);
możliwość rozpoznania sprawy w innym postępowaniu na wniosek strony, która nie jest przedsiębiorcą lub jest przedsiębiorcą będącym osobą fizyczną (art. 458[6] k.p.c.);
wyłączenie przepisów o zmianie podmiotowej powództwa, o powództwie wzajemnym i zarzucie potrącenia, o zawieszeniu postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 5 k.p.c.;
ograniczeniu zmian przedmiotowych powództwa oraz wprowadzeniu terminu na rozpoznanie sprawy – rozstrzygnięcie powinno zapaść nie później niż sześć miesięcy od dnia złożenia odpowiedzi na pozew (art. 458[8] k.p.c.);
możliwość zawarcia umowy dowodowej (art. 458[9] k.p.c.);
ograniczenia w zakresie dowodu z zeznań świadków (art. 458[10]k.p.c.), a także co do wykazania czynności prawnych, z którymi prawo łączy nabycie, utratę lub zmianę uprawnienia strony w zakresie danego stosunku prawnego, czynności takie stronę będzie mogła wykazać tylko dokumentem w rozumieniu art. 77[3] k.c. (art. 458[11] k.p.c.).

Podsumowanie

Taka olbrzymia ilość zmian ustawowych powoduje konieczność kontaktu z adwokatem, by proces był należycie przeprowadzony, a strona właściwie i profesjonalnie reprezentowana. Na efekt końcowy będzie miała wpływ dobra znajomość przepisów i świadomość praw.

Sąd Okręgowy w Poznaniu